15 września minęły sto trzydzieści trzy lata od urodzin Agaty Christie – Królowej Kryminału. Tytuł ten należy się autorce bezdyskusyjnie, jest bowiem najbardziej znaną na świecie i najlepiej sprzedającą się autorką wszechczasów. Według danych UNESCO jest trzecią co do popularności autorką na świecie, przed nią na podium znalazła się tylko Biblia i dzieła Szekspira. W języku angielskim wydano ponad miliard egzemplarzy jej książek, prawdopodobnie drugie tyle w innych krajach, w 45 językach. Christie napisała i wydała ponad 90 powieści i sztuk teatralnych. Wiele utworów doczekało się ekranizacji, powstawały seriale telewizyjne i słuchowiska radiowe. Niektóre z jej powieści zostały przeniesione na ekrany kina i telewizji kilka razy, na przykład Śmierć na Nilu, Morderstwo w Orient Expressie czy Próba niewinności. W teatrze absolutną rekordzistką okazała się sztuka: Pułapka na myszy, wystawiona po raz pierwszy w 1952 roku. Sztuka jest grana na West Endzie do dziś, z jedną tylko przerwą, spowodowaną przez pandemię. Przez ponad 70 lat obecności na teatralnych deskach zmieniali się reżyserzy, aktorzy, zachowano natomiast niektóre elementy scenografii i pewien ciekawy zwyczaj. Autorka była przekonana, że sztuka wystawiana będzie najwyżej kilka miesięcy, więc nie godziła się na publikację tekstu dopóki sztuka będzie grana. Oczywiście w końcu tekst opublikowano, ale do dziś na końcu przedstawienia z ust aktora pada prośba o to, by nie zdradzać zakończenia po wyjściu z teatru.
Agata Christie stworzyła postać detektywa, który jest chyba najbardziej znanym detektywem na świecie. I choć sama twierdziła, że niespecjalnie go lubi, Herkules Poirot był i jest tak popularny, że jest jedynym fikcyjnym bohaterem, którego, po uśmierceniu przez autorkę w powieści Kurtyna, uhonorowano nekrologiem, zamieszczonym w New York Times 6 sierpnia 1975 roku.
Jako fenomen literatury Agata Christie sama jest bohaterką wielu książek i filmów: biografii, opracowań krytycznych i prób fabularyzowania jej życia. Ukazały się też jej książki autobiograficzne. Na półkach bibliotecznych znaleźć można wiele ciekawych pozycji, które przybliżają czytelnikom warsztat pracy autorki, wyjaśniają, skąd czerpała inspiracje oraz jak rozwijała swoją wiedzę kryminalistyczną. Proponuję trzy, moim zdaniem najciekawsze.
John Curran, irlandzki literaturoznawca i archiwista, jest najbardziej znanym znawcą i entuzjastą twórczości Agaty Christie. Napisał pracę doktorską na jej temat, był też redaktorem biuletynu poświęconego autorce. Jako znawca realiów z czasów życia Christie pełnił rolę konsultanta przy renowacji rezydencji autorki Greenway House w Devon. Dzięki życzliwości wnuka Agaty Mathew Pricharda i z jego pomocą przestudiował osobiste zapiski autorki z domowego archiwum, miedzy innymi 73 zeszyty pełne odręcznych notatek. Na podstawie tych archiwaliów napisał dwie książki: Sekretne zapiski Agaty Christie i Abc zbrodni Agaty Christie. W pierwszej z nich Curran pokazuje jak wyglądały pierwsze notatki do powieści, jak ze spisu postaci, szkiców wątków i propozycji kierunków ich rozbudowywania powstaje fascynująca opowieść o zbrodni i poszukiwaniu winnego. Pokazuje też jak niewykorzystane w jednej powieści pomysły stawały się inspiracją do kolejnych. W drugiej z książek możemy prześledzić ewolucję warsztatu Christie od debiutu aż do końca kariery, na podstawie kolejnych wydawanych utworów. Obie książki prezentują po dwa niepublikowane opowiadania, faktycznie są to wcześniejsze wersje przerobionych lub rozwiniętych utworów opublikowanych w późniejszym okresie. Książki Currana to bardzo ciekawe propozycje dla wielbicieli twórczości Agaty Christie, choć najlepiej byłoby czytać je, przerywając lekturę na powtórne czytanie omawianych utworów. Mało kto pamięta dokładnie wszystkie przeczytane, często wiele lat wcześniej, kryminały. A szczegóły zdają się mieć tu duże znaczenie. Na pewno znajdą tu coś dla siebie przyszli autorzy opowieści kryminalnych. Opisane sposoby kreowania postaci i szczegółów fabuły, pomysły śladów, które autorka czasami podsuwa nam pod nos a kiedy indziej sprytnie chowa pomiędzy nieistotnymi szczegółami to niezła inspiracja dla chcących pisać powieści, nie tylko kryminalne.
Carla Valentine to autorka trzeciej przedstawianej propozycji. Jest ona kuratorem technicznym londyńskiego Muzeum Patologii, gdzie znajduje się 5000 eksponatów z dziedziny patologii śmierci. Wcześniej pracowała jako technik patolog. W książce Morderstwo nie jest takie proste. Agata Christie między kryminałem a true crime składa hołd swojej ulubionej autorce. Prezentuje poszczególne dziedziny kryminalistyki i wyławia z książek Christie fragmenty dotyczące śladów kryminalistycznych. Na przykładach pokazuje jak dużą wiedzą dysponowała Christie i jak często znała nowinki i odkrycia w tej dziedzinie, wplatając je w fabułę swoich powieści. Jest to fascynująca lektura, a czytelnik uzbrojony w tą nowa wiedzę, z przyjemnością wróci do opowiadań i powieści Królowej Kryminału.
Na koniec można oddać głos samej Christie i sięgnąć po Autobiografię, która też rzuca wiele światła na życie autorki, jej doświadczenia, spotykanych ludzi, lektury i zainteresowania, wszystko to, co wykorzystywała przy konstruowaniu powieściowych intryg. Wydaje się, że ostatecznie decydujące znaczenie miały tu jednak słynne „małe szare komórki”.
Ewa Zys
Agata Christie, Autobiografia, cz. 1, cz. 2. Wrocław, 2018
John Curran, Sekretne zapiski Agaty Christie. Wrocław, 2010
John Curran, Abc zbrodni Agaty Christie. Sekrety z archiwum pisarki. Wrocław, 2012
Carla Valentine, Morderstwo nie jest takie proste: Agata Christie: między kryminałem a true crime. Kraków, 2022
Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.