W pierwszych latach istnienia, Biblioteka Uniwersytetu Poznańskiego miała szczęście do dwóch dyrektorów –uczonych, dla których praca biblioteczna była tylko częścią, choć istotną, ich pracy i zainteresowań. Mogło to mieć związek z sytuacją historyczną, odzyskania niepodległości po ponad 100 latach zaborów – nie istniała wielowiekowa tradycja zarządzania państwowymi bibliotekami naukowymi.
Aleksander Birkenmajer ur. W 1890 w Czernichowie pod Krakowem, jako potomek uczonych, których zainteresowania wywarły na niego wpływ. Jego matka Zofia była historykiem. dziadek macierzysty profesor UJ Franciszek Michał Karliński – astronomem, a ojciec Ludwik – fizykiem; wszystkich łączyła fascynacja postacią Mikołaja Kopernika. Aleksander ukończył słynne humanistyczne gimnazjum w Chyrowie a potem studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim fizykę, jednocześnie uczęszczając na wykłady z nauk humanistycznych. Jego pierwszą pracą naukową był udział w wyprawie ojca Ludwika Birkenmajera do bibliotek szwedzkich, w poszukiwaniu materiałów autorstwa i na temat Mikołaja Kopernika[1]. Opublikowane później sprawozdanie zawiera także sygnatury Aleksandra, mimo braku jego imienia wśród autorów[2].
Połączenie zainteresowań astronomią i historią przyczyniło się do powstania jego pracy doktorskiej na temat trzynastowiecznego belgijskiego astronoma i filozofa Henri Bate z Mechelen. Przez pewien czas wydawało się, że młody wówczas Birkenmajer jest na etapie wyboru drogi naukowej, gdyż pracował zarobkowo w krakowskim obserwatorium astronomicznym[3]. Ostatecznie jednak podążył drogą humanistyki, zatrudniając się w Bibliotece Jagiellońskiej, gdzie pracować miał razem około 30 lat.
Prawdopodobnie z uwagi na jego zainteresowanie Średniowieczem, objął tam w 1924 stanowisko kierownika Działu Rękopisów (później zaś w 1947 miał zostać dyrektorem Biblioteki). Przez cały czas prowadził badania i publikował, także w językach obcych, na temat historii nauki, był też członkiem międzynarodowych towarzystw zajmujących się tą dziedziną; nie zaniedbywał również bibliologii.
W roku 1937 Stefan Vrtel-Wierczyński powołany został na dyrektora Biblioteki Narodowej w Warszawie i ogłoszono konkurs na jego następcę, który wygrał Aleksander Birkenmajer. Objął to stanowisko dopiero w marcu 1939. Nie spieszył się z przeprowadzką do Poznania, tym bardziej że posiadał już wtedy własną rodzinę. Nie mógł przewidzieć naturalnie nadchodzącego zagrożenia wojennego. Przystąpić do pracy mógł dopiero po urlopie latem 1939 i niewiele zachowało się informacji na temat jego działalności w tym okresie[4].
Według relacji jego córki, Marii Birkenmajer-Hodgart, podarowanej Bibliotece Uniwersytetu Poznańskiego, ojciec jej wyjechał z Poznania 4 września, na rozkaz władz przewieziony na Polesie co brzmiałoby jak rozporządzenie do ewakuacji urzędników państwowych. Jednakże Jan Baumgart, współpracownik Birkenmajera, twierdził, że dyrektor wyjechał z własnej inicjatywy, obawiając się represji niemieckich z powodu zaangażowania w dyskusję na temat narodowości Mikołaja Kopernika[5], być może oba wyjaśnienia się uzupełniają. Kiedy 17.09 Rosjanie wkroczyli na tereny wschodnie ówczesnej Rzeczypospolitej, Birkenmajer powrócił do Poznania, gdzie zastał jednak Bibliotekę zamkniętą i opieczętowaną przez Gestapo a znajdujący się tam jego własny obfity księgozbiór skonfiskowany, zaś mieszkanie zarekwirowane.
Powrócił zatem do Krakowa pod koniec października 1939 i na początku listopada zgłosił się do pracy w Bibliotece Jagiellońskiej. Władze niemieckie wówczas zaprosiły polskich uczonych z UJ i Akademii Górniczo-Hutniczej na spotkanie 6 listopada; co było pretekstem do aresztowania ich i przewiezienia większości z nich do obozu koncentracyjnego Sachsenhausen („Sonderaktion Krakau”). Większość aresztowanych zwolniono w lutym 1940, Birkenmajer został tam nieco dłużej: zarzutami wobec niego była nie tylko jego opinia na temat polskości Kopernika lecz także odmowa podpisania Reichlisty – ród Birkenmajeów wywodził się z Niemiec[6], na takie osoby wywierano presję w kierunku zniemczenia. Zwolniony z tego obozu w październiku 1940, powróciwszy do Krakowa, zatrudniony został w Staatsbibliothek Krakau, jak Niemcy przemianowali Bibliotekę Jagiellońską. Jako zwykły pracownik biblioteczny starał się po kryjomu udostępniać materiały naukowe badaczom, za co w 1944 zwolniono go z pracy. Prowadził też nauczanie na tajnych kompletach w Krakowie. Zdjęcie przedstawia Birkenmajera wkrótce po powrocie z obozu.
Do Poznania powrócił w marcu 1945. Biblioteka była wtedy częściowo zniszczona w wyniku działań wojennych, brakowało okien, centralnego ogrzewania, uszkodzony był dach i niektóre ściany, choć w porównaniu z wieloma innymi budynkami miasta sytuacja nie była beznadziejna.
Magazyn niewiele ucierpiał, utracono tylko 10% zbiorów, nie sposób tu nie dodać że niezwykle solidny budynek wzniesiony był przed laty przez Prusaków, pragnących umocnić niemczyznę na wschodzie Europy. Birkenmajer miał początkowo plany przeniesienia Biblioteki w inne miejsce Poznania, skończyło się jednak na remoncie pozostałego budynku[7]. Jego praca obejmowała także odrodzenie Biblioteki Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Historię przywracania do życia Biblioteki przez Aleksandra Birkenmajera opisywał Jan Baumgart[8]. Birkenmajer bardzo prędko uruchomił udostępnianie zbiorów – katalog, czytelnię profesorską i wypożyczalnię, było to w czasie wciąż trwającego remontu gmachu. Zorganizował też kursy dla szkolenia bibliotekarzy[9].
Druga wojna światowa miała katastrofalny wpływ na stan polskich bibliotek nie tylko przez działania zbrojne, lecz także z powodu zniszczenia lub rozproszenia planowanymi akcjami rządu niemieckiego. O sytuacji Biblioteki Uniwersytetu Poznańskiego podczas okupacji hitlerowskiej pisaliśmy w Wikipedii[10]. Można tu powiedzieć pokrótce, że ustanowiona została jako Biblioteka Uniwersytetu Rzeszy, pracownicy polscy zwolnieni, a zbiory starano się germanizować. Rozporządzenia namiestnika Kraju Warty Artura Greisera nakazały reorganizację wszystkich polskich bibliotek publicznych i prywatnych, zwożono zatem do niej zbiory skonfiskowane prywatnym właścicielom z których większość zniszczono. W tym czasie likwidowano wszystkie instytucjonalne biblioteki Poznania i Wielkopolski, ich zbiory składając w nieczynnych z rozkazu Greisera poznańskich kościołach. Początkowo segregowano książki i rękopisy tak by móc wysłać część do bibliotek niemieckich[11]. Później nie było już na to czasu, ponadto bombardowania alianckie zniszczyły część z nich.
Jeszcze w ostatnich miesiącach wojny przebywający w Krakowie Aleksander Birkenmajer jako doświadczony bibliotekarz i historyk otrzymał wyjątkowe zadanie: „Na podstawie zarządzenia Ministra Oświaty (..) z 15 II 1945 r., (..) mianowany kierownikiem zabezpieczenia bibliotek i zbiorów bibliotecznych w okręgu województw poznańskiego i pomorskiego.[12]” Dotyczyło to zarówno książek skonfiskowanych bibliotekom instytucjonalnym, jak i prywatnym właścicielom polskim, a do tego, księgozbiorów proweniencji niemieckiej, zarówno z bibliotek Ziem Zachodnich jak i złożonych tam na przechowanie podczas bombardowań zbiorów bibliotek na przykład, berlińskich. Władze PRL przyjęły opcję upaństwowienia wszystkich znalezionych zbiorów bez względu na pochodzenie, dla uzupełnienia strat wojennych. Wymagało to od Birkenmajera dużej mobilności – nieustannego jeżdżenia po terenach przeznaczonych do działania. Zdarzały się historie takie jak uratowanie biblioteki rodu Skórzewskich z Czerniejewa przed grabieżą przez żołnierzy sowieckich. Dyrektor zasadniczo pragnął zwrócić prywatne zbiory dworskie ich właścicielom, i udało się mu na przykład zwrócić niektóre książki Skórzewskim, jednak ostatecznie nie spotkało się to z aprobatą władz państwowych[13]. Bardzo intensywna działalność prowadzona była w Poznaniu, gdzie należało przenieść olbrzymie zbiory książek zgromadzone przez Niemców w kościołach poznańskich. Wszystkie książki z terenu Wielkopolski i Pomorza Zachodniego gromadzone były czasowo w lokalnej Zbiornicy Księgozbiorów Zabezpieczonych w Poznaniu funkcjonującej formalnie do końca 1949. Większość książek w niej zgromadzonych znalazła się ostatecznie w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Poznańskiego[14] .
Jak napisał Ryszard Nowicki, bazując na listach zachowanych w archiwach Bibliotek Uniwersytetu Poznańskiego i Jagiellońskiego, Birkenmajer, „pracując w Poznaniu, stale myślał o powrocie do Biblioteki Jagiellońskiej (…) Ostatecznie pismem Ministerstwa Oświaty z 3 VI 1947 r. został przeniesiony „dla dobra służby” z dniem 1 lipca tego roku na stanowisko dyrektora Biblioteki Jagiellońskiej[15]” Zastąpił tam Edwarda Kuntzego, który również miał w swej karierze etap dyrektorowania Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu.
Autorka tego artykułu ma tylko przypuszczenia co do powodów tej decyzji – na pewno nie były to konflikty w Poznaniu gdyż żegnano Birkenmajera bardzo serdecznie[16]. Można jednak pomyśleć, że dyrektor większą część życia spędził w Krakowie, a ważna też była trauma wojenna, jaką przeżyć musiał w obozie koncentracyjnym Poprzednio pragnął pracy w Poznaniu może jako nowego wyzwania i ciekawego doświadczenia naukowego oraz życiowego,. Po wojnie i tytanicznym wysiłku związanym z walką o odzyskanie zagrabionych książek mógł mieć już dość wyzwań, a w grę wchodzi też dobro rodziny, w tym niedorosłych dzieci (ilustracja: Aleksander Birkenmajer z rodziną w mieszkaniu dyrektorskim wówczas na terenie Biblioteki Uniwersyteckiej).
Objąwszy stanowisko dyrektora Biblioteki Jagiellońskiej, pozostał tam do 1951. W 1951 został profesorem zwyczajnym i kierownikiem Katedry Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Warszawskiego. Nie była to jeszcze emerytura. W ostatnich latach życia, uwolniony od pracy bibliotecznej, działał jako badacz, także członek międzynarodowych towarzystw. Aktywnie zajmował się swoją pierwszą miłością – historią nauki. Od 1952 r. był członkiem Komitetu Historii Nauki Polskiej Akademii Nauk, a potem Komitetu Historii Nauki i Techniki PAN został też przewodniczącym Komisji Kopernikańskiej PAN. Opublikował sam lub wziął udział w publikacji wielu prac z dziedziny historii astronomii i na temat Mikołaja Kopernika czym kontynuował badania swego ojca. Zmarł w Warszawie, pochowany 4 października 1967 na cmentarzu Rakowickim w Krakowie
[1] Olszewska, B., Dobrzycki, J., Kurdziałek, M.: Aleksander Birkenmajer, 1890-1967, s. 107-108.
[2] Barwiński, E., Birkenmajer, L., Łoś J.: Sprawozdanie z poszukiwań w Szwecyi dokonanych z ramienia Akademii Umiejętności / przez Eugeniusza Barwińskiego, Ludwika Birkenmajera i Jana Łosia, Kraków; Akacemia Umiejęgności 1914 <https://crispa.uw.edu.pl/object/files/151075/display/Default>
[3] Olszewska, B., Dobrzycki, J., Kurdziałek, M., op. cit. s. 109.
[4] Głowacka-Helak, M.: Profesor Aleksander Birkenmajer jako dyrektor Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu w latach 1939–1947, w: Biblioteka, Nr. 21(30), 2017, s. 5.
[5] Baumgart, J.: Aleksander Birkenmajer jako dyrektor Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu i Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie, w: Roczniki Biblioteczne, R. XIII, 1969, z.1-2, s. 175 < https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/571676/edition/485512?language=pl#info>
[6] Ludwik Birkenmajer, w: Internetowy Polski Słownik Biograficzny, <https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/ludwik-antoni-birkenmajer-1855-1929-historyk-nauk-scislych>
[7] Głowacka-Helak, M.: op.cit., s. 97.
[8] Baumgart, J.: op.cit., s. 177-184.
[9] Głowacka-Helak, M., op.cit., s. 95.
[10] Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu <https://pl.wikipedia.org/wiki/Biblioteka_Uniwersytecka_w_Poznaniu>
[11] Baumgart, J.: Biblioteka Uniwersytecka pod rządami Reichsuniversität, „Przegląd Zachodni”, 2 (5–8), 1956, s. 302–303
[12] Nowak, R., Działalność Aleksandra Birkenmajera na rzecz ochrony zbiorów bibliotecznych Ziemie zachodniej i północnej Polski w latach 1945-1947, s.102.
[13] Ibid.: s. 164-165
[14] Nowak, R.: Likwidacja Zbiornicy Księgozbiorów Zabezpieczonych w Poznaniu, w: Biblioteka, 18(27), 2014.
[15] Nowak, R., ., Działalność Aleksandra Birkenmajera …s. 103
[16] Głowacka-Helak, M.: op.cit., s. 99
Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.